Việc bảo vệ quyền con người trong các vụ án hình sự không chỉ là một mục tiêu pháp lý tối thượng mà còn là một thách thức lớn trong hệ thống tư pháp. Dù đã và đang không ngừng cải thiện khung pháp lý nhằm bảo vệ quyền con người, nhưng thực tế cho thấy, vẫn còn tồn tại những khó khăn đáng kể. Bài viết này sẽ phân tích chi tiết những thách thức và đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao sự bảo vệ quyền con người trong các vụ án hình sự.
Mục lục ẩn
1 Một số quyền con người trong vụ án hình sự
2 Những thách thức trong việc bảo vệ quyền con người trong vụ án hình sự
2.1 Sự thiên vị trong trong hệ thống tư pháp
2.2 Quyền được xét xử công bằng
2.3 Thách thức về quyền bào chữa
2.4 Bảo vệ danh dự, nhân phẩm của bị cáo
Một số quyền con người trong vụ án hình sự
1. Quyền không bị bắt, giam giữ tùy tiện
Pháp luật Việt Nam quy định rõ ràng về các biện pháp ngăn chặn để hạn chế tới mức thấp nhất sự tùy tiện trong việc bắt, giam giữ người. Nội dung của quyền không bị bắt, giam giữ tùy tiện gồm: không được bắt giữ người người không có căn cứ; bắt giữ người không đúng thẩm quyền, bắt giữ người không đúng thủ tục; bắt người, giam giữ người chưa cần thiết.
Quyền không bị bắt, giam giữ tùy tiện là cốt lõi của tự do và an toàn cá nhân. Nếu quyền tự do và an toàn cá nhân của con người không được đảm bảo một cách hiệu quả thì việc bảo vệ các quyền cá nhân khác sẽ dễ bị tổn thương và không thực tế. Khi quyền này bị vi phạm thì sẽ kéo theo một số hệ quả là các quyền khác cũng có nguy cơ bị ảnh hưởng theo như quyền không phân biệt đối xử; quyền được đối xử nhân đạo và tôn trọng nhân phẩm của người bị tước tự do; quyền tự do đi lại, cư trú…
2. Quyền được bảo vệ không bị tra tấn, đối xử hoặc trừng phạt tàn bạo, vô nhân đạo hoặc hạ nhục
Không ai có thể bị tra tấn, đối xử hoặc trừng phạt một cách tàn ác, vô nhân đạo hoặc hạ thấp nhân phẩm. Đặc biệt, không ai có thể bị sử dụng để làm thí nghiệm y học hoặc khoa học mà không có sự đồng ý tự nguyện của người đó. Mục đích của quyền này bảo vệ phẩm giá và sự toàn vẹn về thể chất và tinh thần của cá nhân và ngăn cấm: các hành động gây ra đau đớn về thể chất lẫn tinh thần; các hành động nhục hình, đánh đập tàn nhẫn để trừng phạt tội phạm hay để giáo dục, rèn luyện đối với học sinh, bệnh nhân.
Như vậy, quyền này có thể bị vi phạm ở nhiều lĩnh vực khác nhau nhưng trong vụ án hình sự là rõ nét nhất, đặc biệt là tại giai đoạn điều tra khi việc truy bức, dùng nhục hình người bị nghi ngờ phạm tội có thể được sử dụng như là cách nhanh nhất để lấy lời khai người bị buộc tội…
3. Quyền được xét xử nhanh chóng, không bị trì hoãn
Quyền này có một ý nghĩa quan trọng trong vụ án hình sự vì việc áp dụng pháp luật không chỉ cần đúng đắn mà còn phải kịp thời. Nếu công lý không được thực hiện kịp thời thì cũng không còn nhiều ý nghĩa. Trước hết đối với quyền lợi của những người bị hại thì rõ ràng là vụ án càng kéo dài càng bị ảnh hưởng (trừ trường hợp có sự thỏa thuận bồi thường giữa các bên trong vụ án).
Ngoài ra, tâm lý theo đuổi vụ án kéo dài cũng rất mệt mỏi, ảnh hưởng đến cuộc sống, công việc hàng ngày của những người tham gia tố tụng. Sau đó, chính bản thân những người bị tình nghi phạm tội, những người bị buộc tội cũng bị ảnh hưởng rất nghiêm trọng. Ngay cả người bị buộc tội có bị kết án đi chăng nữa thì việc chờ đợi quá lâu một hình phạt đối với mình cũng bị xem là một hành động tra tấn.
4. Quyền được xét xử công bằng
Đây thực chất là một tập hợp các đảm bảo tố tụng nhằm bảo đảm quá trình xét xử được công bằng, gồm: Bình đẳng trước Tòa án; Được xét xử bởi một Tòa án độc lập, không thiên vị, công khai; Được suy đoán vô tội; Không bị áp dụng hồi tố; Không hình sự hóa vụ án dân sự. Trong pháp luật Việt Nam, quyền này được thể hiện bằng nhiều quy định trong Hiến pháp và BLTTHS.
Pháp luật Quốc tế và pháp luật Việt Nam đều ghi nhận quyền xét xử công bằng là quyền cơ bản của người bị buộc tội trước cơ quan tiến hành tố tụng. Đây là một nhân quyền cơ bản và có tính phổ quát cao. Một phiên tòa công bằng là yếu tố thiết yếu để bảo đảm các quyền cơ bản khác của con người như quyền sống, quyền tự do thân thể, quyền tự do ngôn luận …
Những thách thức trong việc bảo vệ quyền con người trong vụ án hình sự
Sự thiên vị trong trong hệ thống tư pháp
Sự thiên vị và thiếu khách quan trong quá trình điều tra và xét xử là một vấn đề nhức nhối khác trong hệ thống tư pháp hình sự. Trong nhiều trường hợp, các cơ quan điều tra có thể chịu áp lực từ các thế lực chính trị, kinh tế hoặc xã hội, dẫn đến việc không thực hiện đầy đủ trách nhiệm bảo vệ quyền lợi của bị cáo. Các hành vi vi phạm quyền con người như ép cung, tra tấn để lấy lời khai, hay giam giữ người quá thời hạn pháp lý mà không có lý do chính đáng vẫn còn xảy ra ở một số địa phương.
Bên cạnh đó, sự thiếu minh bạch trong quá trình điều tra và xét xử có thể làm tăng nguy cơ thiên vị. Việc các phiên tòa không được công khai hoặc thiếu sự giám sát từ các tổ chức quốc tế, xã hội dân sự làm giảm sự tin tưởng của công chúng vào tính công bằng của hệ thống tư pháp.
Quyền được xét xử công bằng
Trong thực tiễn, việc bảo đảm quyền này gặp không ít trở ngại. Một trong những trở ngại lớn nhất là việc xét xử công bằng còn phụ thuộc vào chất lượng của đội ngũ thẩm phán và các cơ quan tố tụng khác. Nếu đội ngũ này không được đào tạo đầy đủ hoặc không có đủ kinh nghiệm, khả năng xét xử sai lệch là rất cao.
Thêm vào đó, việc sử dụng các biện pháp khẩn cấp như bắt giam trước khi xét xử hoặc giam giữ tạm giam kéo dài mà không có đủ lý do chính đáng cũng làm xói mòn quyền xét xử công bằng. Trong một số trường hợp, việc bị giam giữ quá lâu trước khi được đưa ra xét xử có thể dẫn đến việc bị cáo mất quyền tự bào chữa hoặc không có điều kiện để thu thập chứng cứ bảo vệ mình.
Thách thức về quyền bào chữa
Quyền được bào chữa là một trong những quyền quan trọng nhất của bị cáo trong vụ án hình sự. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, quyền này không được đảm bảo đầy đủ. Một phần nguyên nhân là do sự thiếu thốn về tài chính, khiến nhiều bị cáo không thể thuê được luật sư giỏi để bảo vệ quyền lợi của mình. Trong khi đó, các luật sư chỉ định trong hệ thống trợ giúp pháp lý thường bị quá tải với nhiều vụ án cùng lúc, dẫn đến việc họ không thể dành đủ thời gian và tâm huyết cho từng vụ án cụ thể.
Ngoài ra, việc bị cáo không được tiếp cận đầy đủ các tài liệu liên quan đến vụ án hoặc không được cung cấp thông tin đầy đủ về các quyền của mình cũng là một rào cản lớn trong việc thực hiện quyền bào chữa. Điều này đặc biệt nghiêm trọng đối với những người không có kiến thức pháp lý, họ dễ bị lừa dối hoặc không hiểu rõ về các quyền lợi mà họ được hưởng.
Bảo vệ danh dự, nhân phẩm của bị cáo
Một trong những quyền con người quan trọng nhưng thường bị lãng quên trong các vụ án hình sự là quyền được bảo vệ danh dự và nhân phẩm. Trong nhiều trường hợp, các cơ quan truyền thông hoặc công chúng có xu hướng xem bị cáo là tội phạm ngay từ khi họ bị bắt giữ, dù chưa có bất kỳ phán quyết nào từ tòa án. Điều này không chỉ ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền được suy đoán vô tội của bị cáo mà còn làm tổn thương đến danh dự và nhân phẩm của họ.
Bên cạnh đó, trong quá trình điều tra và xét xử, các hành vi như lăng mạ, xúc phạm nhân phẩm của bị cáo từ phía cơ quan điều tra hay các thành viên trong hội đồng xét xử cũng là một vấn đề đáng lo ngại. Những hành vi này không chỉ vi phạm quyền con người mà còn làm giảm uy tín của hệ thống tư pháp trong mắt công chúng.
Bảo vệ quyền con người trong các vụ án hình sự là một thách thức lớn đòi hỏi sự nỗ lực không ngừng từ hệ thống pháp lý và xã hội. Dù đã có những tiến bộ đáng kể, nhưng vẫn còn rất nhiều việc phải làm để đảm bảo rằng quyền con người, đặc biệt là quyền của bị cáo, được tôn trọng và bảo vệ một cách đầy đủ. Hệ thống tư pháp không chỉ cần cải cách để trở nên minh bạch và công bằng hơn, mà còn cần sự hợp tác từ toàn xã hội nhằm đảm bảo rằng mọi cá nhân đều được bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình.
https://ladefense.vn/thach-thuc-bao-ve-quyen-con-nguoi-trong-vu-an-hinh-su/